Eski mahkuma iş yok

Cezaevinden çıktığımda hemen çalışabilecek durumda değildim. Yarım yamalak iş bilgimle ne yapabileceğimi bilmiyordum. Üniversite eğitimimi yarıda bırakmıştım. Yapmayı bildiğim belirgin bir iş yoktu. Eşimin sunduğu ekonomik koşullara bağımlıydım. İnsanlar cezaevinde kaldığınızı ve süresini öğrenince size eskisi gibi bakamıyor, doğal davranamıyor. Bir yığın önyargının devreye girdiğini hissediyorsunuz. Ayrıldığım şirketimde en basit para işlerinden bile uzak tutuluyordum. Açıkçası biraz alındığım bir durumdu çünkü hayatım boyunca kendime ait olmayan şeylere el uzatmış değilim. Bir başka şirkette ise devrimci bir eski mahkum olduğum için on binlerce lira özellikle bana emanet edilirdi. Bunun benim ahlak ve güvenilirlik yapımla bir ilgisi olduğunu sanmıyorum. İş sahiplerinin bakış açılarından kaynaklanıyordu.” Bu sözler politik nedenlerden 10 yıl cezaevinde kalan Hüseyin Kıran’a ait. Aytekin Yılmaz’ın yazdığı Çıkarın Beni Bu Dışarıdan adlı kitaptan bir alıntı.

Siciliniz hapishane olur
15 yıl mahpusluğun ardından dışarı çıkmış Mehmet T. de yine aynı kitapta dışarıda yaşamını etkileyen şeyin sabıkalı geçmiş olduğunu anlatıyor: “Bedelini ödediğiniz geçmişinize tutuklusunuz adeta. Siciliniz hapishane olur çıkar. Yeni bir hayata başlamak ise belki bir ütopyadır bu hazin boğuşmada...!”
Kemal Altıntaş da benzer problemlerle karşılaşanlardan. Ortaokul mezunu olan Altıntaş, yaklaşık 9,5 yıl cezaevinde kalmış. Çıktığında İŞKUR’a başvurmuş. Yönlendirdikleri işyerleri Altıntaş’ın siyasi suçunu hatırlatıp işe alamayacaklarını belirtmiş. Bir banka Altıntaş’ı işe almış. Fakat 2008 yılında özel sektörde eski hükümlü istihdam etme zorunluluğu kaldırılınca yine işsiz kalmış.
Görüştüğümüz Mustafa Alaş ise (57) toplam 12 yıl cezaevinde kalmış. Suçu mahalle arkadaşlarına uyarak arabadan teyp çalmak. 1998 yılında hapisten çıkan Alaş, bugüne kadar 10-12 defa iş değiştirmiş, ne zaman ki iş arkadaşları onun eski bir hükümlü olduğunu öğrendiklerinde ve ona karşı bakış açıları değiştiğinde işten ayrılmış. Alaş, “Nereye gittiysem hangi işe girdiysem hor görüldüm. Çalıştığım hiçbir yerde rahat edemedim. Sanki Allah rızası için işe alınıyordum. Bana acır gibi yapıyorlardı ama aslında küçümsüyorlardı. Tuvalet bile temizledim ama yaranamadım. Çorap fabrikalarında çalıştım, paketleme yaptım, makine temizliği yaptım. Ama iş arkadaşların seni dilenci gibi, kendisini ise Kaf Dağı’nda görüyor, küçümseyen bakışlarla her an suç işleyecekmişsin gibi bakıyorlar. İkinci bir şans vermiyorlar. Eski hükümlüyü devletin gönderdiğini, patronun kabul ettiğini biliyorlar ama yine de istemiyorlar. İşyerine adapte olamıyorsun, seni dışlıyorlar. Hapishaneden çıkanları eğitmek, tekrar suç işlemelerini önlemek istiyorsan onlara meşgale verilmeli. Mahkumlar gerçekten yardımcı olunursa kendilerini toparlamak, işe yaramak istiyorlar” diyor.

Sadece kamuda mecburiyet var
Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü 2010 yılı verilerine göre mahpusların yarısı herhangi bir iş için gerekli herhangi bir beceriye sahip değil. Sadece 1/5’i bir iş başvuru formunu doldurabilecek düzeyde. Tahliye edilen mahpusların yüzde 30’unun gidebilecekleri bir yeri yok. Mahpusların 2/3’sinden fazlası hapishaneye girdikleri zaman işsizdi. Yaklaşık 2/3’si hapishanede kaldıkları süre içinde işlerini kaybetti.
Bütün bunlara eski hükümlü olmaları da eklenince iş bulma şansları çok düşüyor. Şirketlerde eski hükümlü istihdamını sağlamak için belirlenmiş bir kota vardı. 2008 yılında özel sektörde bu zorunluluk kalktı. Şu an sadece kamuda eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu var. Bu da 50’den fazla kişi çalıştıran yerlerde yüzde 2 oranında. Kamu kurumlarındaki işyerlerinde devlet memurluğunda zimmet, irtikap gibi suç işlemiş ve bu suçlardan mahkum olmuş kişiler tekrar devlet memurluğuna kabul edilmiyor fakat kamu işçisi olabiliyor.

İstihdam edilmeyince hapse geri dönüyorlar
Devletin eski hükümlüleri yeniden topluma kazandırma konusunda çalışmaları var. Bunlardan biri 2005 yılında çıkarılan 5402 sayılı Denetimli Serbestlik Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulu Kanunu kapsamında kurulan Koruma Yardım Kurulları. Kuruluş amacı, yeniden suç işlemenin önlenmesi ve suçtan zarar görenlerin zararının telafi edilmesi. Yılmaz, kurulların 2006– Nisan 2011 istatistiğini çıkarmış. Türkiye genelinde Koruma Kurullarına başvuran eski hükümlü sayısı 12.630 iken, yardım yapılan ve işe yerleştirilenlerin sayısı 3.056.
Cezaevlerindeki mahpusların yaşamlarını iyileştirmek ve çıkanlara da yardımcı olmak amacıyla kurulan Mahsus Mahal Derneği Başkanı Aytekin Yılmaz, hapishaneden çıkan 18-20 yaş arası gençlerin yüzde 68’inin suç işleyerek hapse geri döndüğünü söylüyor: “Hapisten çıkanlara destek olması amacıyla kurulan koruma kurullarının vizyonu misyonu büyük ama aktivitesi zayıf çünkü bütçesi ve yaptırım gücü yok. Eski hükümlüyü işe yerleştiremiyorlar. Sadece önerebiliyorlar. Bu insanlar istihdam edilemeyince yine suç işleyip cezaevine dönüyor veya aramızda işsiz dolaşıyor.”

İki taraf da kaygılı
İş etiği danışmanı Dr. Habibe Akşit, istihdam konusunda eski hükümlülerin profillerinin etkili olduğunu söylüyor: “Bu profile baktığınızda eğitim seviyelerinin düşük olduğunu görüyorsunuz, üstelik birçoğu hapse girmeden önce de bir iş veya meslek sahibi değil. İstanbul Koruma Kurulu’na 2006-2013 yılları arasında başvurmuş 100 eski hükümlünün yüzde 78’i ilkokul mezunu veya ilkokul terk. Üstelik bu 100 hükümlünün yüzde 50’si 40 yaş üstü. İstanbul’un eski mahkumların işe başlamak için en çok başvurdukları il olduğunu düşünürsek sonuç çarpıcı. Karşımızda, iş hayatı için gerekli nitelikleri edinememiş, yaş olarak kayıpları olan ve üstelik bir de ‘eski hükümlü’ etiketi taşıyan bir profil var. Bu nedenle insan kaynakları uygulamalarında fark olmaması demek bu grubun istihdamı için destek vermemeniz anlamına gelebilir. Aynı özellikleri taşıyan iki kişiden biri eski hükümlü ise hangisini istihdam ederdiniz? Bence hem kurum hem de birey olarak bizi ikilemde bırakan budur. Eski hükümlü çalıştırma konusunda İK politikalarında bir pozitif ayırımcılık yapıyor muyuz? Bir İK profesyoneli olarak görev yaptığım dönemde her iki tarafın kaygılarını anlaşır bulduğumu söyleyebilirim. Çünkü iki tarafın da birbiri ile ilgili kaygıları olabiliyor. Mevcut çalışanlarsa, eski hükümlü ile çalışırken ‘acaba bana ve şirkete zarar verir mi’ diye düşünüyor. Bunu yüksek sesle dillendirmese bile, İK ile görüşmelerinde bunu ifade ediyor. Öte yandan yeni bir başlangıç yapmaya çalışan eski hükümlü sürekli geçmişinin ağırlığı, önyargılarla mücadele etmek durumunda. Üstelik iş hayatına yeni bir giriş yapmaya gayreti var. Eski hükümlülerin, iş hayatına kolay uyum sağlamaları ve istihdam edilebilmelerinin ilk basamağı, onları hapishanede eğitmek ve çalışmalarını sağlamak. Meslek edindirmek bu aşamada desteklenirse, devlet ile birlikte tüm sosyal taraflar dahil olursa, bu kişiler yeniden iş hayatına atıldıklarında bugün karşılaştıkları sorunlarla karşılaşmayabilir. Bu arada süreç, sadece meslek edindirme değil, sosyal bilimcilerin de içinde oldukları bir ‘yaşama hazırlık destek programı’ gibi düşünülmeli.”

Dedikodu ve kulaktan kulağa olmayan bilgilerle eski hükümlünün daha işe başlamadan yenik düştüğünü belirten Unida İnsan Gücü Yönetimi & Eğitim Hizmetleri kurucu ortaklarından Saide Kuzeyli, şirketlerin eski hükümlülere ikinci şans verme konusunda bilinçlenmesi gerektiğini söylüyor: “Bu konuya eğilen sosyal sorumluluk projeleri ile ikinci yaşam şansı konusunda örgütler cesaretlendirilebilir. Çoğu kısıtlama ve engellemenin öcü kompleksi ile doğrudan bağı var bence. Bir şirket ortaya çıkar da açıklıkla bu yönde istihdama destek vereceğini ilan ederse ve gerçekten bunu yaparsa, bu girişimin yayılacağına eminim.”

Eski hükümlü tanımı
Eski hükümlünün tanımı 24/03/2004 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Özürlü, Eski Hükümlü ve Terör Mağduru İstihdamı Hakkında Yönetmelik’in Tanımlar başlıklı 3. maddesinde eski hükümlü şu şekilde tanımlanıyor: “Altı aydan daha uzun süreli hürriyeti bağlayıcı bir suçtan, ceza süresine bakılmaksızın devlet memuru olmaya engel bir suçtan, hüküm giymiş ve cezalarını infaz kurumlarında tamamlamış veya cezası tecil edilmiş yahut şartlı salıverme yoluyla tahliye edilmiş olanlar ile özel kanunlarında belirtilen şartlardan dolayı istihdam edilmeleri olanağı bulunmayanlar, ömür boyu kamu hizmetinden yasaklı bulunanlar eski hükümlüdür.”